Về thăm làng lụa ‘nức danh’ Tân Châu

Vang bóng một thời

Những ngày đầu Xuân Quý Mão 2023, chúng tôi ngược dòng Cửu Long về thăm làng lụa Tân Châu, một vùng đất hiền hoà, thơ mộng được sông Tiền và sông Hậu ôm ấp vỗ về. Không phải ngẫu nhiên thị xã Tân Châu (tỉnh An Giang) được gọi với cái tên rất mỹ miều “xứ lụa” Tân Châu. Ngày xưa, lụa lãnh Mỹ A – mặt hàng “cực phẩm” của làng lụa Tân Châu. Đây được xem là “thước đo” của sự giàu sang, quý phái; là niềm ao ước của nhiều người, nhất là chị em phụ nữ.

Bà Lê Thị Kiều Hạnh (66 tuổi), chủ cơ sở dệt nhuộm Hồng Ngọc (ở phường Long Châu, thị xã Tân Châu, tỉnh An Giang), là thế hệ thứ 3 gắn bó với nghề lụa ở thị xã Tân Châu cho biết, không phải ngày xưa, mà ngay cả bây giờ, có được bộ quần áo lụa lãnh Mỹ A là cả một niềm mơ ước của chị em phụ nữ; nó không chỉ đẹp, có giá bán cao, mặc lên người toát lên vẻ sang trọng, quý phái. Vậy nên, ngày xưa, nhà nào dù khó khăn đến mấy cũng cố gắng sắm vài bộ bằng lụa lãnh Mỹ A để mặc trong những ngày trọng đại như cưới hỏi cho con, lễ Tết, chúc thọ…

Theo bà Hạnh, lụa lãnh Mỹ A có đặc điểm khác biệt với các lụa khác, đó là vào mùa nóng mặc mát lạnh, mùa đông lại ấm áp, chất liệu vải lụa dai bền không hút nước, để càng lâu màu lụa càng lên bóng đẹp.

Qua các tư liệu nghiên cứu, từ thế kỷ XIX, vùng đất Tân Châu gắn liền với cây dâu, con tằm và nghề dệt lụa. Vào những năm 1920, làng Long Hưng (nay là phường Long Châu, thị xã Tân Châu, tỉnh An Giang) lúc đó dân cư còn thưa thớt nhưng hầu hết đều sống bằng nghề tơ lụa; nhà nhà, người người trồng dâu nuôi tằm, ươm tơ dệt lụa…; thu nhập chính của người dân lúc bấy giờ là từ tơ lụa. Cho đến năm 1940, Tân Châu đã trở thành trung tâm tơ lụa lớn nhất Nam Kỳ Lục Tỉnh và đã hình thành “con đường tơ lụa” đầy huyền thoại.

Trong trí nhớ của nhiều người trong nghề, thời điểm lụa lãnh Mỹ A cực thịnh, về Tân Châu, đâu đâu cũng rộn rã tiếng lạch cạch của khung cửi; các lò nhuộm hoạt động hết công suất mà vẫn không đủ hàng để bán…

Lụa lãnh Mỹ A – “đặc sản” nức tiếng gần xa của làng lụa Tân Châu là thứ vải được dệt từ sợi tơ tằm thượng hạng, nhuộm bằng mủ của trái mặc nưa với màu đen huyền đặc trưng nhưng phải qua vô số công đoạn rất cầu kỳ.

Lụa lãnh Mỹ A mắc tiền vì làm ra tấm lụa rất vất vả so với các vải lụa khác. Để làm được lụa lãnh Mỹ A phải dùng những sợi tơ hảo hạng để dệt. Lúc dệt, thợ phải đứng canh (mỗi người thợ chỉ canh một khung dệt, nếu dệt công nghiệp có thể đứng 5 – 6 khung) để giữ cho tơ không bị gợn. Lụa dệt xong được cho vào luộc để loại bỏ hết chất keo sau đó mới mang đi nhuộm với nước của trái mặc nưa – một loài cây thân gỗ mọc nhiều ở vùng đất Tân Châu. Nên tên gọi lụa lãnh Mỹ A cũng có nghĩa là đẹp, là hàng loại nhất” – bà Hạnh giải thích.

Nói nghe thì đơn giản nhưng khi làm thì rất công phu, tỉ mẫn. Lúc xưa, thợ nhuộm phải giã nát trái mặc nưa để nghiền thành nước có màu vàng sánh, sau đó nước ngả sang màu đen có mùi thơm tự nhiên. Tiếp đến, thợ đem tơ lụa trắng nhuộm sâu vào nước mặc nưa cho từng sợi tơ ngấm nước rồi đem phơi nắng, rồi rạng sáng đem lụa ra sông xả. Công đoạn cứ lập đi lại đó dân trong nghề gọi là “da” và phải hơn “5 da” tương đương hơn 45 ngày với hàng trăm lần nhuộm, phơi nắng, xả liên tục thì lụa mới ngấm và lên màu đen huyền óng ánh; người dùng càng mặc càng bóng, càng mặc càng đẹp.

Chưa kể, các công đoạn khác như: Vắt lụa, đập lụa,… đều đòi hỏi bàn tay khéo léo của thợ nhuộm để tạo ra tấm lụa xứng danh “đệ nhất” vùng châu thổ Cửu Long – thứ vải tôn lên vẻ đẹp kiêu sa của người phụ nữ Việt Nam.

Bảo tồn, phát huy nghề truyền thống

Trải qua hàng trăm năm tuổi, làng lụa Tân Châu và lụa lãnh Mỹ A đã trở thành một thương hiệu nổi tiếng không chỉ trong nước mà còn vươn ra thế giới. Trước đây, sản phẩm tơ lụa Tân Châu làm đến đâu thì tiêu thụ hết đến đó. Tuy nhiên, trải qua thời gian, nghề nuôi tằm, ươm tơ, dệt lụa ở Tân Châu cũng dần mai một, như sự biết mất của cây mặc nưa – bí quyết để cho ra những tấm lụa lãnh Mỹ A “trứ danh” nơi vùng đất Tân Châu.

Bà Lê Thị Kiều Hạnh, chủ cơ sở dệt nhuộm Hồng Ngọc chia sẻ: Ngày xưa, cây mặc nưa được trồng rất nhiều ở Tân Châu, bây giờ nghề dệt không thịnh hành nữa nên cây mặc nưa cũng biến mất dần. Ngày nay, để nhuộm vải người ta phải mua trái mặc nưa từ các nơi khác về.

Không ai rõ, người thợ tài hoa nào đã dùng nước trái mặc nưa để tạo ra loại tơ lụa lãnh Mỹ A kiêu sa, nhưng cho đến nay, chưa có nguyên liệu nào thay được trái mặc nưa. Ngày nay, nghề dệt lụa đã đỡ vất vã hơn trước rất nhiều, máy dệt công nghiệp dần thay cho những khung dệt thủ công; việc giã trái mặc mưa lấy nước để nhuộm tơ cũng đã có máy đã có máy làm thay,  nhưng các công đoạn nhuộm, phơi và xả lụa vẫn cần đến bàn tay của những người thợ thủ công, không máy móc nào thay thế được. Thế nên, lụa lãnh Mỹ A vẫn là niềm kiêu hãnh của những người thợ dệt ở làng lụa Tân Châu.

“Hiện nay, lụa lãnh Mỹ A vẫn tiếp tục hấp dẫn du khách vì chỉ riêng vùng Tân Châu mới có thợ kinh nghiệm và còn lưu giữ những công thức riêng làm ra những tấm lụa đẹp thương hạng”, bà Hạnh tự hào.

Theo bà Hạnh, ngày xưa, ở Tân Châu nhiều người làm lụa lãnh Mỹ A, nhưng bây giờ số đó có thể đếm trên đầu ngón tay. Các cơ sở dệt lụa dần thu hẹp do thiếu nguồn nguyên liệu và phần khác giá lụa lãnh Mỹ A quá cao so với thu nhập của người Việt Nam nên cũng khó tiêu thụ trong nước. Lụa lãnh Mỹ A giờ chỉ bán cho khách du lịch và xuất khẩu đi nước ngoài là chủ yếu.

Năm 2004, 2005, nhà tạo mẫu, thiết kế thời trang Võ Việt Chung đã dựa trên chất liệu lụa lãnh Mỹ A làm nên các bộ thiết kế trang phục trình diễn tại tuần lễ thời trang quốc tế ở Kuala Lumpur (Malaysia) và bộ sưu tập “Sự hồi sinh” tại Tuần lễ thời trang châu Âu ở Berlin (Đức). Năm 2014, quốc tế đã chú ý đến lụa lãnh Mỹ A khi ông Võ Việt Chung đưa bộ thời trang làm bằng lãnh Mỹ A với tên gọi “Huê khôi xứ Nam kỳ” trình diễn tại Mỹ. Từ đó, nhiều du khách quốc tế khi đến thị xã Tân Châu đều ghé các cơ sở dệt lụa lãnh Mỹ A để tìm hiểu  và mua cho mình một tấm lụa lãnh Mỹ A làm quà.

Hiện một mét lụa lãnh Mỹ A có giá hơn một triệu đồng, một cái áo làm bằng lụa lãnh Mỹ A giá 1,5 triệu đồng, một chiếc khăn choàng bằng lụa lãnh Mỹ A giá 1,2 triệu đồng… Đúng chuẩn lụa lãnh Mỹ A thì màu đen tuyền gồm đen trơn và đen bông.

“Hiện nay, nhiều khách hàng ở nước ngoài, nhất là Hồng Kông đặt số lượng lớn lụa lãnh Mỹ A, nhưng chúng tôi chưa dám nhận vì thiếu nguồn mặc nưa. Cây mặc nưa chỉ cho trái vào khoảngtháng 5 và 6 âm lịch nên phải chờ nguyên liệu…”, ông Nguyễn Văn Long, chủ cơ sở dệt Lãnh Mỹ A – Tám Lăng chia sẻ.

Theo chủ cơ sở dệt lãnh Mỹ A – Tám Lăng, thợ làm nghề lụa lãnh Mỹ A phải có đam mê mới tạo ra những tấm lụa truyền thống đẹp, chinh phục những khách hàng khó tính nhất.

Trải qua bao nhiêu khó khăn, nhưng người thợ dệt ở xứ lụa Tân Châu vẫn tiếp tục dệt nên những tấm lụa Lãnh Mỹ A nổi tiếng. Để bảo tồn và phát huy nghề truyền dệt lụa truyền thống ở thị xã Tân Châu, năm 2006 UBND tỉnh An Giang đã công nhận làng nghề truyền thống – Làng nghề tơ lụa Tân Châu với tổng số 938 hộ, trong đó có 243 hộ có người tham gia làm nghề. Sản phẩm chính của làng nghề là tơ se, nylon, gấm và lụa lãnh Mỹ A, thị trường tiêu thụ trong nước và ngoài nước.

Ông Nguyễn Anh Phương, Phó Phòng Kinh tế thị xã Tân Châu (An Giang) cho biết, làng nghề tơ lụa Tân Châu hiện còn khoảng 190 lao động. Các cơ sở có hoạt động phục vụ khách du lịch nước ngoài như cơ sở dệt lụa Hồng Ngọc, Tám Lăng… Ước sản lượng lụa lãnh Mỹ A hàng năm khoảng 3.500m và khoảng 2.000m lụa màu…

Cùng với thời gian, lụa lãnh Mỹ A đang tìm cho mình một “chỗ đứng” riêng. Có dịp ghé “làng lụa Tân Châu”, được tự mình chạm tay vào thứ lụa trơn láng, đen huyền, óng ánh của lụa lãnh Mỹ A – thứ lụa vừa mát rượi và thoang thoảng hương thơm, bạn như bị mê hoặc bởi vẻ đẹp mỹ miều, kiêu sa của lụa lãnh Mỹ A. Và rồi chúng ta sẽ không thể không mua cho mình và người thân một tấm lụa lãnh Mỹ A về làm quà, như một sự trao gửi tình cảm của mình đến những người thân yêu.

Công Mạo (TTXVN)